Mô hình “Netflix plus”: Giải pháp tài chính đột phá cải thiện tiếp cận thuốc tại các nước thu nhập thấp và trung bình

Chi phí thuốc ngày càng tăng cao đang là thách thức lớn đối với hệ thống y tế toàn cầu, đặc biệt tại các nước thu nhập thấp và trung bình (LMICs) nơi nguồn lực hạn chế và sức mua thấp. Mô hình tài chính đăng ký (subscription financing), lấy cảm hứng từ dịch vụ Netflix, đã chứng minh hiệu quả trong việc mở rộng tiếp cận thuốc viêm gan C tại các quốc gia phát triển. Mô hình “Netflix plus” được đề xuất như một bước tiến mới, mở rộng áp dụng cho nhiều loại thuốc, bao gồm cả thuốc có bản quyền và thuốc hiếm, nhằm tăng cạnh tranh, giảm giá, và thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Bài viết được tổng hợp nhằm phân tích cơ chế, lợi ích và thách thức của mô hình này, đồng thời đề xuất các hướng đi để ứng dụng hiệu quả tại LMICs.

1. Bối cảnh và thách thức trong tiếp cận thuốc

Chi phí thuốc trên thế giới tăng nhanh chóng – đặc biệt trong lĩnh vực ung thư và các bệnh hiếm – đã tạo ra áp lực đáng kể cho ngân sách y tế và làm giảm khả năng tiếp cận thuốc của bệnh nhân, nhất là các nhóm quần thể dân cư dễ tổn thương tại các nước thu nhập thấp và trung bình (LMICs). Mô hình thanh toán theo số lượng đơn thuốc (pay-per-prescription) truyền thống không kiểm soát được chi phí và tạo ra rào cản tài chính cho bệnh nhân. Các chính sách như cấp phép bắt buộc hay giới hạn nhóm bệnh nhân cũng gặp phải nhiều trở ngại về chính trị và pháp lý, khiến nhiều thuốc thiết yếu vẫn khó tiếp cận, gây nên sự bất bình đẳng trong điều trị và trì hoãn việc áp dụng các tiến bộ y học. Đồng thời, chính những mô hình hiện tại này đang làm suy yếu các nỗ lực đổi mới thực sự. Khi các công ty được khuyến khích tập trung vào các lĩnh vực sinh lợi nhất thay vì các nhu cầu y tế chưa được đáp ứng, hệ thống hiện hành đã thúc đẩy phát triển những sản phẩm “me-too” (tức là các thuốc tương tự về cơ chế với những thuốc đã có), thay vì những đổi mới mang tính cách mạng.

2. Mô hình “Netflix” trong tài chính thuốc: Khởi nguồn và ứng dụng

Mô hình “Netflix” trong y tế là hình thức thanh toán theo gói đăng ký (subscription financing) , trong đó bên mua (thường là chính phủ hoặc cơ quan bảo hiểm) trả một khoản phí cố định để đổi lấy quyền truy cập không giới hạn vào một hoặc nhiều loại thuốc trong một thời gian nhất định. Mô hình này được triển khai đầu tiên tại Australia năm 2015 với thuốc điều trị viêm gan C, giúp mở rộng tiếp cận cho toàn dân mà không còn rào cản chi phí trực tiếp cho bệnh nhân.

Cơ chế này giúp:

• Bệnh nhân được tiếp cận thuốc dễ dàng hơn do không phải trả tiền theo từng liều.
• Bên mua thuốc (chính phủ) dự đoán được ngân sách, kiểm soát chi phí hiệu quả.
• Nhà sản xuất có doanh thu ổn định, giảm chi phí marketing và quảng cáo

Mô hình này đã được áp dụng ở một số bang của Mỹ như Louisiana, Washington với kết quả khả quan, đặc biệt trong điều trị các bệnh mãn tính cần sử dụng thuốc dài hạn.

3. Mô hình “Netflix plus”: Mở rộng và nâng cấp so với mô hình “Netflix” truyền thống

Theo mô hình “Netflix” hiện tại đang được áp dụng, chỉ một loại thuốc và một nhà sản xuất được trao thầu cho toàn bộ thời hạn hợp đồng. Như đã đề cập, điều này tạo ra thách thức vì loại bỏ khả năng tham gia của các đối thủ trong tương lai. Việc áp dụng mô hình “Netflix plus” là sự phát triển của mô hình “Netflix” gốc, với các điểm mới quan trọng như:

• Áp dụng cho nhiều loại thuốc hơn, bao gồm cả thuốc có bản quyền (on-patent), thuốc hiếm (orphan drugs) và thuốc generic. Thông thường các thuốc hiếm thường đi kèm mức giá độc quyền do không có đối thủ hoặc có rất ít. Như vậy, nếu chỉ dựa trên mô hình Netflix truyền thống như hiện tại, một thuốc mới cho bệnh hiếm nếu chỉ có một nhà sản xuất trúng thầu sẽ giảm động lực đổi mới và cạnh tranh. Ngược lại, mô hình Netflix Plus sẽ sử dụng hình thức thanh toán theo dịch vụ (fee-for-service) kết hợp giảm giá theo khối lượng mua, nơi mà số lượng thuốc mua nhiều sẽ làm giảm chi phí trên đơn vị thuốc.
• Tạo ra cạnh tranh giữa các nhà sản xuất thông qua hợp đồng đấu thầu ngắn hạn, tránh độc quyền lâu dài và thúc đẩy các hoạt động nghiên cứu đổi mới sáng tạo trong ngành dược. Điều này sẽ tạo ra một môi trường cạnh tranh cho thuốc còn bằng sáng chế giống như thị trường thuốc generic đã hết bảo hộ. Trước đây, người thắng thầu sẽ hưởng toàn bộ lợi ích, còn các nhà sản xuất khác không thể thương mại hóa sản phẩm. Trong mô hình Netflix Plus, việc áp dụng dạng nhiều gói thầu ngắn hạn sẽ khuyến khích đối thủ tham gia thị trường trong tương lai, đồng thời giúp đàm phán giảm giá mà vẫn vượt qua thời gian độc quyền chính thức.
• Khuyến khích mua chung giữa các quốc gia hoặc khu vực, đặc biệt với thuốc hiếm có giá rất cao, giúp tăng sức mua và giảm giá.
• Kết hợp các hình thức tài chính linh hoạt như đấu thầu, phí cấp phép cố định, và thanh toán theo khối lượng sử dụng trong giới hạn hợp đồng

Như vậy mô hình đổi mới này không chỉ giúp giảm giá thuốc mà còn đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành dược phẩm, đồng thời cải thiện khả năng tiếp cận thuốc cho bệnh nhân tại LMICs. Ưu điểm cụ thể của việc áp dụng mô hình sẽ được trình bày chi tiết dưới đây.

4. Ưu điểm của việc áp dụng mô hình “Netflix plus”

• Giảm chi phí thuốc và chi phí quản lý nhờ hợp đồng gói tài chính đăng ký (thường từ 3 – 5 năm) và mua số lượng lớn.
• Tăng tính dự đoán ngân sách cho nhà nước và bảo hiểm y tế, giúp hoạch định tài chính hiệu quả hơn.
• Loại bỏ rào cản giá đối với bệnh nhân, nâng cao tuân thủ điều trị và kết quả sức khỏe.
• Khuyến khích cạnh tranh và đổi mới sáng tạo nhờ hợp đồng ngắn hạn và đấu thầu cạnh tranh.
• Tăng cường hợp tác quốc tế qua mua chung, tạo sức mạnh đàm phán lớn hơn cho các nước LMICs

5. Ví dụ thực tiễn về mô hình “Netflix” và “Netflix plus” trong tài chính thuốc

• Mô hình Netflix gốc tại Australia và Mỹ

– Australia (2015): Đây là quốc gia đầu tiên áp dụng mô hình đăng ký (subscription) cho thuốc điều trị viêm gan C. Chính phủ Australia đã ký hợp đồng với nhà sản xuất thuốc để trả một khoản phí cố định, đổi lại được cung cấp thuốc không giới hạn cho toàn bộ bệnh nhân cần điều trị trong vòng 5 năm. Mô hình này giúp loại bỏ rào cản tài chính, mở rộng tiếp cận thuốc và giảm chi phí tổng thể cho hệ thống y tế.

– Bang Louisiana, Mỹ (2019): Tiếp nối thành công của Australia, bang Louisiana đã ký hợp đồng 5 năm với một công ty con của Gilead để cung cấp thuốc viêm gan C theo mô hình đăng ký. Mặc dù có giới hạn đối tượng bệnh nhân (ví dụ chỉ dành cho người tham gia Medicaid và tù nhân), mô hình đã giúp bang này kiểm soát chi phí và tăng tỷ lệ điều trị thành công.

• Cơ chế mua chung thuốc thông qua các tổ chức quốc tế

– Quỹ Chiến lược của Tổ chức Y tế Pan American (PAHO): PAHO đã triển khai cơ chế mua chung thuốc cho các nước Mỹ Latinh và Caribe, giúp tăng sức mua và giảm giá thuốc thiết yếu. Đây là một ví dụ điển hình cho việc áp dụng mô hình tài chính theo đăng ký kết hợp mua chung, giúp các nước có nguồn lực hạn chế tiếp cận thuốc với giá hợp lý hơn.

– Liên minh châu Âu (EU): EU cũng đang phát triển các cơ chế mua chung thuốc, đặc biệt là thuốc hiếm và thuốc có giá cao, nhằm tạo sức mạnh đàm phán và giảm giá thành. Việc hợp tác mua chung giữa các quốc gia thành viên giúp chia sẻ rủi ro tài chính và tăng tính bền vững cho hệ thống y tế.

• Ứng dụng để mở rộng phạm vị áp dụng cho các bệnh mãn tính và thuốc hiếm

– Bệnh tiểu đường: Với đặc điểm cần điều trị lâu dài, chi phí tích lũy lớn, thuốc điều trị tiểu đường, đặc biệt là insulin, được xem là ứng viên phù hợp để áp dụng mô hình đăng ký. Việc mua thuốc theo mô hình này giúp giảm chi phí cho bệnh nhân, tăng tuân thủ điều trị và giảm gánh nặng tài chính cho hệ thống y tế, nhất là ở các nước có tỷ lệ tiểu đường cao như Trung Quốc, Ấn Độ.

– Thuốc hiếm (orphan drugs): Thị trường thuốc hiếm thường bị độc quyền với giá rất cao, gây khó khăn cho LMICs. Mô hình “Netflix plus” đề xuất các hợp đồng ngắn hạn, kết hợp thanh toán theo dịch vụ và thỏa thuận giá theo khối lượng, cùng với mua chung đa quốc gia, giúp giảm giá và khuyến khích đổi mới. Đây là một giải pháp để cân bằng giữa nhu cầu tiếp cận thuốc và khuyến khích nghiên cứu phát triển thuốc mới.

6. Thách thức và giải pháp triển khai tại LMICs

Mặc dù tiềm năng lớn, việc áp dụng mô hình “Netflix plus” tại LMICs gặp nhiều khó khăn như sau:

• Thiếu năng lực kỹ thuật và dự báo nhu cầu thuốc chính xác, ảnh hưởng đến đàm phán và hoạch định hợp đồng.
• Chất lượng thuốc generic chưa đồng đều, cần có hệ thống kiểm soát và đánh giá nghiêm ngặt.
• Cơ chế mua chung và hợp tác quốc tế còn hạn chế, đòi hỏi sự phối hợp chính trị và pháp lý chặt chẽ.
• Cần hỗ trợ từ chính phủ và các tổ chức quốc tế để xây dựng hạ tầng tài chính và pháp lý phù hợp

Do vậy các giải pháp được đề xuất bao gồm tăng cường năng lực quản lý dược, phát triển hệ thống bảo hiểm y tế toàn dân, thúc đẩy liên minh khu vực và quốc tế trong mua thuốc, đồng thời áp dụng các công nghệ số để dự báo và quản lý chuỗi cung ứng thuốc.

Kết luận

Mô hình “Netflix plus” là một bước tiến quan trọng trong tài chính thuốc, mở ra cơ hội cải thiện tiếp cận thuốc thiết yếu tại các nước thu nhập thấp và trung bình. Bằng cách kết hợp lợi ích của mô hình đăng ký với cơ chế cạnh tranh và hợp tác quốc tế, mô hình này không chỉ giúp giảm chi phí mà còn thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển bền vững ngành dược phẩm. Để thành công, cần có sự cam kết chính trị mạnh mẽ, năng lực kỹ thuật và sự phối hợp đa bên trên toàn cầu. Đây là hướng đi đầy triển vọng trong nỗ lực đảm bảo quyền tiếp cận thuốc cho mọi người dân trên thế giới.

 

Lược dịch: Nguyễn Phước Bích Ngọc

Nguồn: Cherla A, Howard N, Mossialos E. The ‘Netflix plus model’: can subscription financing improve access to medicines in low- and middle-income countries? Health Econ Policy Law. 2021 Apr;16(2):113-123. doi: 10.1017/S1744133120000031. Epub 2020 Mar 3. PMID: 32122423.