Tác dụng phụ của vaccine COVID-19: nhìn nhận theo hướng tích cực

Các tác dụng phụ của vaccine SARS-CoV-2 có thể chỉ phản ánh sự sản sinh interferon loại I tạm thời, một phản ứng sinh lý bình thường khi tiếp xúc với các vi sinh vật xâm nhập.

Việc phát triển nhiều loại vaccine chống virus SARS-CoV-2 là một thành tựu to lớn và chưa từng có. Khi hiệu quả của nhiều loại vaccine đã phát triển vượt ngoài mong đợi, người ta hy vọng sẽ sớm đẩy lùi được căn bệnh này. Tuy nhiên, một số thách thức vẫn còn đó. Việc tiêm chủng vẫn chưa hoàn tất ở các quốc gia phát triển và hầu như chưa bắt đầu được thực hiện ở nhiều quốc gia đang phát triển, cho thấy việc đạt được miễn dịch toàn cầu chống lại virus có thể mất vài năm.

Ngoài ra sự do dự khi tiêm vaccine ngày càng gia tăng, đặc biệt là ở người trẻ tuổi, những người có rất ít hoặc thậm chí không có triệu chứng với COVID-19. Thêm vào đó, cũng có tài liệu cho rằng vaccine COVID-19 có thể có các tác dụng phụ đáng kể; thực sự, nỗi sợ hãi về những tác dụng phụ này có thể ảnh hưởng tới chính sự lây nhiễm SARS-CoV-2 trong một số cộng đồng. Do đó, tác dụng phụ của vaccine COVID-19 là gì và ngược lại liệu chúng có thể có lợi hay không?

Để phù hợp với sự phát triển và sản xuất nhanh chóng, vaccine dựa trên mRNA của Pfizer và Moderna đã nhận được sự chú ý nhiều nhất về tác dụng phụ của việc tiêm vaccine.

Cũng như các vaccine khác, những tác dụng phụ này xuất hiện trong một số trường hợp hiếm gặp có thể là kết quả của các phản ứng dị ứng cục bộ khởi phát chậm, phần lớn là sự kết hợp của sốt, nhức đầu, đau cơ và tình trạng khó chịu nói chung, ảnh hưởng đến ~ 60% người tiêm sau liều thứ hai của vaccine.

Vậy đâu là nguyên nhân của những triệu chứng này?

Như đã thảo luận ở trên, hầu hết các triệu chứng có thể chỉ đơn giản là do sản xuất quá nhiều cytokine trong giai đoạn đầu của phản ứng miễn dịch, cụ thể là interferon loại I (IFN-I).

IFN-I bao gồm IFN-β, nhiều nhóm phụ IFN-α và một số IFN khác. IFN-I có liên quan chặt chẽ với IFN-III (IFN-λ) được tạo ra ngay sau khi tiếp xúc với mầm bệnh và có tác dụng chống virus mạnh trên khắp cơ thể đối với IFN-I và trong hệ hô hấp đối với IFN-III.

Những hiệu ứng này ngăn chặn sự nhân lên cục bộ của virus và do đó ức chế virus lây lan sang nơi khác. IFN-I được sản xuất chủ yếu bởi đại thực bào và tế bào đuôi gai (DC), bao gồm cả DC thông thường và DC dạng tương bào, được tạo ra thông qua tương tác với các mô hình phân tử liên quan đến mầm bệnh (PAMP) và được biểu hiện bởi virus hoặc vi khuẩn gây bệnh liên quan.

Thụ thể với IFN-I, IFNAR, được biểu hiện ở tất cả các tế bào có nhân, và sự tiếp xúc với cơ chất của nó hình thành một chuỗi tín hiệu nội bào phức tạp dẫn đến việc sản xuất nhiều loại cytokine và các chất trung gian khác chống lại mầm bệnh liên quan.

Đặc biệt, việc sản xuất IFN-I sớm có vai trò quan trọng để tạo ra phản ứng miễn dịch tối ưu. IFN-I kích hoạt DC và cho phép các tế bào này trình diện kháng nguyên đối với các tế bào T CD4 + và CD8 + chưa nhận biết.

Đối với các virus hoạt lực cao, đôi khi việc tạo ra IFN-I có thể quá mức và dẫn đến “cơn bão cytokine”. Tuy nhiên, điều này có thể không đúng với COVID-19, vì SARS-CoV-2 đối kháng với việc sản xuất IFN-I và dẫn đến nồng độ IFN-I, đặc biệt là IFN-β trong máu dưới mức bình thường ngay cả ở những bệnh nhân mắc bệnh nặng. Do đó, có thể việc sản xuất quá mức các cytokine tiền viêm như IL-6 được phát hiện trong bệnh COVID-19 nặng là qua trung gian IFN-I. Hơn nữa, điều đáng chú ý là những bệnh nhân mắc bệnh nặng thường có lượng tự kháng thể đối với IFN-I cao.

Cho đến nay, người ta chưa thể xác định được bằng chứng trực tiếp về việc sản xuất IFN-I sau khi tiêm vaccine kháng SARS-CoV-2. Tuy nhiên, các phản ứng miễn dịch hiệu quả với SARS-CoV-2 và các mầm bệnh khác phụ thuộc vào IFN-I đặt ra câu hỏi về cách thức mà vaccine tạo ra miễn dịch. Ngoài việc nhận biết TCR của kháng nguyên (peptit liên kết với MHC) trên DC, tế bào T cần “tín hiệu thứ hai” để tạo ra phản ứng miễn dịch hiệu quả; tín hiệu này là kết quả của sự tiếp xúc giữa các phân tử CD28 của tế bào T với các phân tử CD80 và CD86 trên DC. Nếu không có sự kích thích này, phản ứng của tế bào T có thể dẫn đến dung nạp hơn là miễn dịch.

Do đó, ngoài việc cung cấp nguồn kháng nguyên, một đặc điểm bắt buộc của vaccine là phải chứa “chất bổ trợ” điều chỉnh các phân tử kích thích trên DC vật chủ. Giống như IFN-I, tá dược kích thích DC bằng cách liên kết với PRR trên các tế bào này, tín hiệu cho các tế bào trở nên hoạt hóa và điều chỉnh các phân tử kích thích.

Từ những điều trên, rất có thể rằng các tác dụng phụ của vaccine COVID-19 chỉ đơn giản là sản phẩm phụ của một đợt IFN-I ngắn đồng thời với việc cảm ứng phản ứng miễn dịch hiệu quả. Đáng chú ý là, các tác dụng phụ thay đổi đáng kể tùy theo độ tuổi và giới tính của người tiêm, với những tác dụng nghiêm trọng hơn ở nữ giới so với nam giới và ở người trẻ hơn người già.

Như đã đề cập trước đó, khi nhiễm SARS-CoV-2 nồng độ IFN-I thường thấp, thể hiện sự đối kháng của virus. Tuy nhiên, điều đáng chú ý là vaccine COVID-19 hiện tại dẫn đến sự biểu hiện chọn lọc của protein đột biến, không thể đối kháng với IFN-I. Do đó, việc sản xuất IFN-I do vaccine có thể cao hơn đáng kể so với sau khi bị nhiễm SARS-CoV-2, điều này có thể giải thích tại sao những người trẻ tuổi có xu hướng gặp các tác dụng phụ đáng kể đối với vaccine COVID-19 nhưng lại không có triệu chứng trong thời gian bị nhiễm.

Vì lý do trên, phản ứng mệt mỏi và đau đầu sau khi tiêm vaccine COVID-19 nên được nhìn nhận một cách tích cực: như một bước dạo đầu cần thiết cho một phản ứng miễn dịch hiệu quả. Hầu như các tác dụng phụ của tiêm phòng đều nhẹ và thoáng qua, cho thấy vaccine đang thực hiện công việc kích thích sản xuất interferon, một chất kích thích miễn dịch có sẵn trong cơ thể.

ThS. DS. Nguyễn Hoài Bảo Châu

1. Jonathan Sprent (2021), COVID-19 vaccine side effects: The positives about feeling bad, Science Immunology Vol. 6, Issue 60.